استحقاق ثوابصلاحیت شخص برای دریافت ثواب، به سبب التزام به اوامر و نواهی را استحقاق ثواب گویند. ۱ - تعریف استحقاق ثواباستحقاق ثواب به معنای حکم عقل و عقلا به شایستگی شخص برای دریافت ثواب می‌باشد؛ یعنی شایسته است از نفعی همراه با تعظیم و بزرگ‌داشت بهره‌مند گردد. ۲ - سبب استحقاق ثوابسبب استحقاق ثواب، انجام واجبات، مستحبات و امور نیک و پسندیده و اجتناب از امور ناپسند و قبیح است، زیرا شخص با انجام تکلیفی که مولا متوجه او نموده است به مشقت و سختی می‌افتد و چون خداوند بی‌غرض کاری انجام نمی‌دهد، عقل حکم می‌کند که غرض از آن یا ضرر رساندن به مکلف است یا نفع رساندن به او؛ احتمال اولی منتفی است، زیرا ظلم است و خداوند ظلم نمی‌کند، در نتیجه، غرض از تکلیف، نفع رساندن به مکلف است و شخص با ادای تکلیف مستحق ثواب می‌گردد. ۳ - استحقاق ثواب در واجب غیریدر اینکه آیا انجام واجب غیری نیز هم‌چون انجام واجب نفسی باعث استحقاق ثواب می‌گردد یا نه اختلاف است. [۴]
مشکینی، علی، تحریر المعالم، ص ۱۴۶-۱۴۵.
امام خمینی معتقد است اگر انسان در افعال خویش مختار و صاحب اراده نباشد، مدح و ذم ثواب و عقاب برای او بی‌معنا خواهد بود و تکلیف کردن او خلاف عقل است. ازاین‌رو شرط استحقاق، ثواب صدور فعل از فاعل بااراده، اختیار و بدون هیچ‌گونه اجباری می‌باشد. به اعتقاد امام خمینی هر فعلی که از روی علم و اختیار صادر شود، منتسب به فاعلش خواهد بود و از نظر فلسفی، اختیار انسان، شرط ثواب و عقاب است، لکن شرط کافی نیست، در حیوانات نیز این اختیار و اراده موجود است، بلکه شرط دیگری لازم است و آن قوه تمییز حسن و قبح افعال می‌باشد. [۹]
خمینی، روح‌الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۲، ص۳۲۸، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۵.
ایشان، شرایط دیگری نیز برای صحت استحقاق ثواب ذکر می‌کند از جمله اینکه فاعل دارای قوه ادراک و قدرت آگاهی و اطلاع بر عالم آخرت باشد و معتقد باشد برای این عالم خالق و مدبری است. همچنین شرط دیگر استحقاق ثواب قصد قربت است. در مقابل این شرایط استحقاق ثواب امام خمینی به عوامل زوال ثواب و عقاب نیز اشاره کرده و معتقد است اگر ریا هنگام عمل باشد، عمل را باطل و صاحب عمل، نه‌تنها استحقاق ثوابی پیدا نمی‌کند، بلکه تا مرز شرک می‌رود، چنان‌که در روایات انسان ریا کار، انسانی معرفی شده است که گرفتار شرک در عبادات است. همچنین ایشان، جزع‌وفزع و عدم صبر بر مصیبت و عدم رضا به قضای الهی را موجب حبط اعمال می‌داند.امام خمینی درباره قول به استحقاق ثواب معتقد است کسی که حق‌تعالی را بشناسد و به نسبت خداوند و خلق توجه کند، نمی‌تواند استفاده بنده از نعمت‌های خداوند در راه اطاعت او را سبب استحقاق بداند. ایشان با استناد به کلام اهل‌بیت در ثواب، قائل به تفضل، و در عقاب قائل به استحقاق است. کسی که عمل صالح انجام داد نه مستحق ثواب است و نه عقاب، اما ازآنجاکه خداوند وعده ثواب داده است به وعده خود عمل می‌کند؛ ولی نه به این معنا که مجبور باشد؛ بلکه از باب تفضل عطا می‌کند. [۱۳]
خمینی، روح‌الله، دانشنامه امام خمینی، ج۴، ص۱۳، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰.
۴ - پانویس۵ - منبع• فرهنگ‌نامه اصول فقه، تدوین توسط مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی، ص۱۵۷، برگرفته از مقاله «استحقاق ثواب». • دانشنامه امام خمینی، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰ شمسی. رده‌های این صفحه : اصطلاحات اصولی | اصول فقه | اوامر و نواهی | ثواب و عقاب | دیدگاه های کلامی امام خمینی
|